شاهنامه؛ نماد پایداری سلحشورانه ایران

میراث مکتوب- دومین سمینار ملی بزرگداشت فردوسی در دانشگاه کرمان  یکشنبه 29 اردیبهشت‌ماه با سخنرانی دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با موضوع «علی‌نامه و شاهنامه دو منظومۀ حماسی شیعی و ملی» برگزار شد.

دکتر ایرانی در ابتدای سخنان خود با اشاره به انتشار نسخه نفیس علی‌نامه و چند کتاب در زمینه شاهنامه‌پژوهی در مؤسسه میراث مکتوب، گفت: حماسه یکی از کهن‌ترین شیوه‌های بیانِ ادبی در تاریخ ادبیات جهان به شمار می‌آید و مهم‌ترین و کهن‌ترین نوشته‌های اعصار کهن در این گونه ادبی می‌گنجند.

وی با اشاره به نمونه‌هایی از این نوشته‌ها همچون مهابارتا، بخش‌هایی از اوستا و ایلیاد و ادیسه، با نقل عباراتی از کتاب «بوطیقا و سیاست در شاهنامه» اثر دکتر محمود امیدسالار، گفت: شاهنامه در قیاس با حماسه‌های اروپایی، حماسه‌ای است بسیار مفصل و تقریباً چهاربرابر مجموع ایلیاد و اودیسۀ هومر که تألیف آن مبتنی بر سنّت شفاهی بوده و فردوسی خود در ابیات بسیاری بر مستند بودن اثر خود تأکید می‌کند.

صفحه اول شاهنامه فلورانس

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب اهداف نهفته در پس حماسه‌ها را غالبا دارای دو قالب دینی و ملی دانست و گفت: می‌توان حماسه‌ها را به دو گونه اصلی "حماسه دینی" و "حماسه ملّی" بخش‌بندی کرد؛ هر چند برخی این نوع منظومه‌ها را به بزمی و رزمی و حکمی و عرفانی نیز تقسیم‌بندی کرده‌اند.

دکتر ایرانی با اشاره به نسبی بودن این تقسیم‌بندی‌ها، گفت: در بسیاری از موارد، جنبه‌های ملّی و دینی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و به عنوان مثال حماسه یادگار زریران در عین اینکه دارای جنبه ملّی است، از جنبه دینی نیز برخوردار است و حماسه‌های مذهبی شیعی که از دیرباز با ملّیت ایرانیان پیوند برقرار کرده است، نیز همین گونه است.

وی از ظهور این نوع ادبی در حوزه ادبیات حماسه ایرانی در عصر صفویه یاد کرد و گفت: منظومه‌هایی چون رستم‌نامه که حاوی داستانهای عامیانه و تخیلی کشتی گرفتن رستم دستان و امام علی(ع) است و امام در این نبردها بر رستم پیروز می‌شود، یکی از آثار در این نوع ادبی است.

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی را نماد بیان ملّیت ایرانی خواند و گفت: این اثر ادبی و هنری، بزرگترین شاهکار حماسۀ ملی ما ایرانیان است که مشتمل بر روایات اساطیری، افسانه‌ای و اطلاعات واقعی تاریخی است.

وی در این باره به انتشار کتاب سنجش منابع تاریخی شاهنامه توسط مؤسسه میراث مکتوب اشاره کرد و گفت: این پژوهش که توسط دکتر برزین غفوری انجام شده و مطالعۀ آن به شاهنامه‌پژوهان توصیه می‌شود سال گذشته جایزه اثر برگزیده جشنواره پژوهش فرهنگی را به خود اختصاص داده است.

دکتر ایرانی افزود: برای شناخت بیشتر منابع و مآخذ مربوط به شاهنامه، مراجعه به کتاب کتابشناسی منابع شاهنامه و فردوسی‌شناسی چاپ میراث مکتوب به دانشجویان علاقه‌مند توصیه می‌شود که می‌تواند به شناخت بهتر این حماسۀ ملی کمک کند.

وی بر ضرورت انجام بررسی‌های بیشتر درباره پدید آمدن منظومه‌های حماسی در سرزمین ایران تأکید کرد و با اشاره به منظومه علی‌نامه به عنوان کهن‌ترین منظومۀ حماسی شیعی، گفت: این اثر در سال 482 هجری یعنی حدود 82 سال پس از اتمام سرایش شاهنامه توسط سراینده‌ای به نام "ربیع" سروده شده که نخستین سرایندۀ شناخته شدۀ شعر شیعی به شمار می‌رود.

تشیّع و حماسه‌های ملی ایرانی

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب شیعه بودن سرایندگان منظومه‌های ملی حماسی ایرانی یا وجود گرایشات شیعی در آن‌ها را یکی از نکات جالب توجه دانست و گفت: فردوسی شیعه جعفری بوده و سراینده دو منظومۀ کوش‌نامه و بهمن‌نامه، یعنی ایرانشاه بن ابی‌الخیر رازی، برادر شهمردان بن ابی‌الخیر، دارای گرایش‌های شیعی و از محبان اهل بیت(ع) بوده است.

وی تقابل ایرانیان با دخالت‌های مغرضانه و ایران‌ستیزانه دستگاه خلافت عبّاسی و تسلط‌بخشی حکومت‌های ترک، پشتیبانی آنان از ملیت خود و پاسداشت و پالایش زبان فارسی را برخی از انگیزه‌های ایرانیان برای بازآفرینی و احیای اسطوره‌ها و افسانه‌های ملّی و نیز سرایش منظومه‌های دینی چون علی‌نامه، خاوران‌نامه، حمله حیدری و غیره عنوان کرد.

دکتر ایرانی ضمن بیان این مطلب که این موضوع تقابل چندانی با دین یا مذهب نداشته و بیشتر داری جنبه ملّی است، گفت: با کشف دستنویس منظومۀ حماسۀ شیعی علی‌نامه در کتابخانۀ موزۀ قونیه، می‌توان با اطمینان بیشتری گفت که ایرانیان همزمان با پرداختن به حماسه‌های ملّی، حماسه‌های دینی را نیز مورد توجه قرار داده‌اند؛ منتها این رویکرد به حماسه‌های دینی به دلیل شرایط اجتماعی آن روزگار نمی‌توانست همانند حماسه‌های ملّی به صورت آشکار رواج پیدا کند.

وی با اشاره به نگاه ربیع به شاهنامه گفت: از مطاوی گفتار ربیع می‌توان دانست که وی شاهنامه فردوسی را پیش چشم داشته و هر چند گاه به آن اشاره کرده و از فردوسی با احترام بسیار یاد می‌کند، اما شاهنامه را به سبب این که به زعم او، مغ‌نامه است و افسانه، چندان نمی‌پسندد.

دکتر ایرانی این تقابل فکری بین سراینده شاهنامه و علی‌نامه را محصول اندیشه‌های حاکم بر وضعیت فرهنگی و سیاسی آن دوران دانست و گفت: این سخن ربیع را باید نوعی گلایه بین‌الاخوانی تلقی کرد و البته در جامعه کنونی ایران نیز شاهدیم که هنوز هستند کسانی که مثنوی را مشتمل بر اباطیل می‌دانند و خواندن آن را حرام می‌پندارند و ابن عربی را خیالباف می‌شمرند و با ترویج اندیشه‌های آنها مقابله می‌کنند.

زمینه اجتماعی برای پدید آمدن حماسه علی‌نامه

وی خلق منظومه‌ای چون علی‌نامه در قرن پنجم هجری و پیشکش آن به یکی از امیران متنفّذ شیعه خراسان یعنی امیر علی بن طاهر (د 507 ق) را دور از انتظار ندانست و گفت: واکاوی منابع تاریخی نشان می‌دهد که تمایلات شیعی در آن دوره به ویژه در خراسان وجود داشته و حتّی برخی خاندان‌های شیعی در این منطقه دارای وجهه اجتماعی و سیاسی بوده‌اند.

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب افزود: در همین دوره است که شاهد نخستین تلاش‌های ایرانیان در ترویج نهج‌البلاغه در خراسان هستیم و افرادی چون ابویوسف یعقوب بن احمد نیشابوری (د 474 ق) حلقه‌هایی برای ترویج نهج‌البلاغه در خراسان پدید آورده‌اند.

جایگاه علی‌نامه در میان سروده‌های شیعی

دکتر ایرانی با اشاره به وجود چند گروه در میان سرایندگان تاریخ ادبیات ایران با گرایشات شیعی، گفت: در میان شاعران طراز اول کسانی مانند فردوسی و سنایی به دلایل اجتماعی نخواسته و یا نتوانسته‌اند گرایش‌های شیعی خود را به صورت آشکار در آثارشان منعکس کنند؛ افرادی مانند کسایی مروزی (سده چهارم) و قوامی رازی (سده ششم) برخی از قصاید و غزلیات خود را به سروده‌های منقبت‌آمیز درباره امامان شیعه(ع) اختصاص داده‌اند و افرادی مانند کمال‌الدّین حسن کاشی (سده 6 و 7 ق) و ابن‌حسام خوسفی (783 - 875 ق) تقریباً همه آثارشان در ستایش پیامبر و ائمّه اطهار(ع) است.

وی افزود: حملۀ حیدری بازل مشهدی، حملۀ حیدری ملابمان علی راجی کرمانی(ق13) و اردیبهشت‌نامه سروش اصفهانی (ق 13) از دیگر منظومه‌های شیعی است.

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با تأکید بر ضرورت مداقه و بازبینی جدی منظومۀ حماسی علی‌نامه در تاریخ شعر شیعی گفت: موضوع این اثر، جنگ‌های جمل و صفّین و شرح مناقب و کرامات حضرت علی(ع) است و اگرچه از دیدگاه شعری جزء آثار متوسط به شمار می‌آید، اما چنانکه استاد شفیعی کدکنی در مقدّمۀ چاپ نسخه برگردان این اثر یادآور شده‌اند، مواضع درخشان نیز در این اثر کم نیست.

وی یادآوری کرد که دکتر موسوی گرمارودی به عنوانی شاعری صاحب‌نظر در منتخبی که از این اثر به نام «به‌گزین علی‌نامه» گرد آورده‌اند، از مجموع 12 هزار بیت علی‌نامه، حدود چهار هزار بیت از ابیات آن را یعنی «ابیات درخشان» این منظومۀ حماسی را برگزیده‌اند و این کتاب در سال 1390 از سوی مؤسسۀ میراث مکتوب منتشر شده است.

مهمترین ویژگی‌های حماسه‌های فارسی سده چهارم و پنجم

دکتر ایرانی توجه بسیار به خردورزی، آزادی‌خواهی و همچنین بها دادن به روحیه سلحشوری را از مهم‌ترین ویژگی‌های حماسه‌های فارسی سده چهارم و پنجم هجری دانست و گفت: حماسه علی‌نامه نیز دقیقاً دارای همین ویژگی حماسه‌های سده چهارم و پنجم، یعنی عصر خردورزی، است.

وی افزود: ما این ویژگی را در بیشتر آثار آن دوره می‌یابیم اما به دلیل ساختار ویژه حماسه‌ها و به خصوص شخصیت فردی فردوسی، می‌توان گفت که نمونه شاخصِ این روحیات در آثار ادبی این دوره شاهنامه فردوسی است.

دکتر ایرانی با تأکید بر ضرورت در نظر گرفتن همه جوانب هنگام داوری درباره حماسه‌های این دوره در عین متصف کردن آن‌ها به خردورزی، گفت: وجود عوامل خیالی همچون اژدها و دیو در شاهنامه بدان دلیل است که اینگونه عناصر در ساختار بیشتر اسطوره‌ها وجود دارد و فردوسی در نظم شاهنامه به منابع اصلی خود، یعنی خداینامه‌ها، پای‌بند بوده و اینگونه عناصر خیالی را از همان افسانه‌ها در کار خود وارد کرده است.

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب افزود: اما فردوسی در خلال همین افسانه‌ها بارها و بارها به ستایش خرد پرداخته و خواننده را به این نکته توجّه داده است.

وی درباره علی‌نامه نیز گفت: سراینده، در پرداختن به دوره حکومت امام علی(ع) بیشتر روایت‌کننده تاریخ زندگی ایشان است و در واقع به خلق یک حماسه تاریخی می‌پردازد و کم‌تر به گرد افسانه‌پردازی رفته است و این ویژگی را ما در هیچکدام از حماسه‌های شیعی پدید آمده در ادوار بعدی نمی‌بینیم.

دکتر ایرانی با اشاره به نقد "ربیع" به شاهنامه، گفت: سخن ربیع در موضوع آمیخته بودن شاهنامه به عناصر خیالی بر این امر استوار است که وی در علی‌نامه درباره شخصیت‌های تاریخی گفتگو می‌کند، در حالی که اکثر شخصیت‌های شاهنامه را اشخاصی افسانه‌ای تشکیل می‌دهد.

وی افزود: با این حال ربیع در کنار این نقد، به اهمیت شاهنامه نیز اذعان دارد و بسیار تحت تأثیر شاهنامه و خردورزی و آرمان‌های انسانی مندرج در متن شاهنامه است.

سبک و قالب شعری علی‌نامه

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به استفاده از بحر متقارب به عنوان وزنِ مخصوص حماسه‌ها توسط سرایندگان زبان فارسی، گفت: اینکه این وزن نخستین بار در کدام منظومه حماسی به کار رفته، جای بررسی دارد اما یقیناً می‌دانیم که این وزن پیش از فردوسی توسط دقیقی (درگذشته 367 - 370 ق) برای سرودن هزار بیت درباره گشتاسپ و زردشت استفاده شده و همان را فردوسی در شاهنامه وارد کرده است.

وی مهم‌ترین و موفق‌ترین اثر حماسی را که در بحر متقارب پدید آمده شاهنامه فردوسی خواند و گفت: پس از وی تمام کسانی که در این حوزه قدم نهاده‌اند، شاهنامه را به عنوان الگوی کار خود پذیرفته‌اند و دور از انتظار نیست که ربیع نیز در علی‌نامه از این وزن بهره جسته است.

 تأثیر شاهنامه بر علی‌نامه

دکتر ایرانی با بیان این که ربیع در آفرینش اثر خود از دیدگاه وزن و سبک به میزان زیادی تحت تأثیر شاهنامه است، گفت: کار او فقط در انتخاب موضوعِ منظومه با فردوسی متفاوت است و این موضوع، در عین اینکه مبیّن اختلاف نظر ربیع با فردوسی است، همانگونه نیز نشانگر اهمیت فردوسی و شاهنامه در نزد وی است؛ وگرنه می‌توانست خود و اثرش را با سرایندگان و آثار دیگر مقایسه کند.

وی ادامه داد: ربیع در علی‌نامه از پهلوانان ملی به نیکی نام می‌برد و رستم و سهراب را بارها می‌ستاید و از برخی از اشعار و حتی واژگان و تعابیر شاهنامه به وفور بهره می‌گیرد.

مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب نمونه دیگر از اثرپذیری ربیع از فردوسی را صحنه‌آرایی میدان‌های نبرد دانست که درست گرته‌برداری از شاهنامه است:

ز کین پدر و آنِ عثمان کشان                       درآمد چو دیوان مازندران

سواری که گفتی مگر رستم است                   که از تخمۀ نامور نیرَم است

هوا شد از آن تاب چون سندروس                   زمین شد ز خونشان، چو چشم خروس

وی در پایان دربارۀ فردوسی و ارادت او به امام علی(ع) گفت: همچنان که منظومۀ حماسی شاهنامه، نماد پایداری سلحشورانه ملّت ایران در برابر سلطه‌جویی‌ها و تهاجمات بیگانگان و نماینده روح همبستگی مردم ما در طول تاریخ به شمار می‌آید، دلبستگی او به حضرت علی(ع) و خاندانش نیز بازگوکننده حق‌طلبیِ دینی و مذهبی و واکنش خردمندانۀ وی، در برابر سلطه خلفای بغداد و نفوذ ایشان در دربار سلاطین غزنوی به حساب می‌آید که ریشه در علایق کهن مذهبی و ملی مردم روزگار فردوسی دارد.

دکتر ایرانی سخنان خود را با ابیات از شاهنامه به پایان برد:

نترسم که دارم ز روشن دلی
به دل، مهرجان نبی و علی

منم بندۀ اهل بیت نبی
ستایندۀ خاک پای وصی